घाँटीमा पावरदार चश्मा । हिँड्दा डुल्दा उस्तै पावरदार क्यामेरा पनि झुन्ड्याउने, वन जंगल शयर गर्न रुचाउने, चरा चुरुङ्गीका तस्बिर खिचेर फेसबुकका एल्बममा राख्न रुचाउने नेेपालस्थित अमेरिकी राजदूत स्कट एच डेलिसी । उनलेफेसबुक स्टाटसमार्फत् नेपालका नेताहरूलाई हिंसात्मक विरोध नगर्न र बन्द नगर्न गरेका आग्रह । महामहिमका तिनै भाइरल स्टाटसबाट दिव्यज्ञान पाएर राष्ट्रिय अखबारहरू रंगीन भएर चिया पसल र फेसबुकमा यो साता फैलिए । त्यही बेला काठमाण्डुबाट सीधा नाप्ने हो भने २ हजार ५ सय माइल पश्चिम इराक भन्ने देशमा झन्डै ९ वर्ष युद्ध गरेको त्यही अमेरिकी सेनाको अन्तिम टुकडी मध्यरातमा सीमा नाघेर कुवेततिर छिर्दै थियो । यो आइतबार एक्काईसौं शताब्दीको पहिलो र ठूलो युद्धको ‘अन्त्य’ हुँदै थियो ।

अंग्रेजीमा ‘प्याराडक्स’ भन्ने एउटा शब्द छ । नेपालीमा ठ्याक्कै उल्था गर्दा विरोधाभासपूर्ण भन्न मिल्छ । उदाहरण दिने हो भने अमेरिकी राजदूतको चेतावनीयुक्त स्टाटसलाई लिन सकिन्छ । जसको सरकारले मध्यपूर्वको एउटा सार्वभौम मुलुकमा ९ वर्षसम्म बमबारी गरेर न हार न जित न त उद्देश्यै बिनाको युद्ध लड्यो त्यो देशका एक कूटनीतिक अधिकारी आफ्नै गल्ती र इतिहासबाट पाठ सिक्दै गरेको एउटा सानो प्रजातान्त्रिक मुलुकका नेताहरूलाई फेसबुक स्टाटसकै भरमा नाकाबन्दीको शैलीमा चुनौती दिइरहेका थिए । अहिले बन्द हडतालको समीक्षा र राजदूत डेलिसीको आलोचनालाई छाडेर ९ वर्ष अगाडि, सन् २००३ तिर लागौं ।

मार्च महिनाको २० तारिख, एकाबिहानै अधिकांश इराकीहरू सुतिरहेका थिए । उनीहरूको गहिरो निद्रालाई अमेरिकी युद्ध विमानका आक्रमण र बमबारीले बिथोलिदियो । इराक आक्रमणको सुरुवात र अमेरिकी सेनाको अन्तिम टुकडी फर्किने बेला समय एउटै थियो । केवल तरिका फरक थियो । अमेरिकी सेनाले युद्ध सुरु गर्दा इराकीहरूको निद्रा बिथोलिदियो । युद्ध सकेर फर्किने बेला, ठीक विपरीत अमेरिकी सेना यसरी लुसुक्क फक्र्यो कि उनीहरूसँगै काम गर्ने इराकी सुरक्षाकर्मीहरूले समेत ब्रह्ममुहूर्तमै अमेरिकी सेनाले आफ्नो देश छाडेको थाहा पाएनन् ।

पेन्टागनले प्रेस वक्तव्यमा उल्लेख गर्ने कारण त ‘सुरक्षा’ नै होला । तर कुनै समय आफ्ना पौने २ लाख जवान मरुभूमिको रणभूमिमा उतारेको अमेरिकी सेनासँग उल्लास मनाउने कुनै कारण नै नभएर त्यो बहिर्गमन शान्त भएको हो भन्दा

अत्युक्ति नहोला ।

कज एन्ड इफेक्ट । अर्थात् कारण र परिणामको कोणबाट हेर्ने हो भने इराक युद्ध जनयुद्ध थिएन, सीमा विवादमा दुई देशबीच भएको युद्ध थिएन, जनता जागेर तानाशाहविरुद्ध गरिएको युद्ध थिएन । विवरणहरूका अनुसार सद्दाम हुसेनसँग आमविनाशकारी हतियार भएको आशंकाकै भरमा यो युद्ध सुरु गरिएको थियो । ९ वर्षसम्म चलेको युद्धमा त्यस्ता आमविनाशकारी हतियार कहिल्यै भेटिएन । अमेरिकी सेना मात्रै ४५ सय मारिए । इराकी जनता कति मारिए अमेरिकी सेनाले रेकर्ड राखेन । अमेरिकी सैन्य जनरलले भनेका नै थिए, ‘इराक युद्धमा हामी लास गन्दैनौं ।’ स्वतन्त्र संस्थाहरूका अनुसार सवा १ लाख मारिए । तर जति मारिए हरेक पाँच जनामा ४ जना गैरसैनिक मारिए ।

रिपोर्टहरूका अनुसार, इराक युद्ध चरममा पुगेका बेला झन्डै ७० प्रतिशत इराकीले भनेका थिए, ‘सद्दाम हुसेनको कार्यकालमा भन्दा अमेरिकी सेनाको कार्यकालमा बढी असुरक्षित महसुस गर्छौ ।’ अमेरिकी सञ्चारमाध्यममा छापिएका तथ्यचित्र हेर्दा पछिल्लो समय इराकमा मान्छेहरू साँझमा अलि बढी समय बाहिर बस्न थाले, विमानस्थल र अति सुरक्षित गि्रन जोनमा बम थोरै पड्किन थाले, इराकको तेल उत्पादन र निर्यात अलिकति भए पनि बढ्यो ।

देखिने र ठूलो परिवर्तनचाहिँ के हो भने इराकले जननिर्वाचित सरकार पायो । अझ त्यसमा पनि सरकारको अस्थिरता र अल्पसंख्यकको प्रतिनिधित्वको प्रश्नलाई घटाउने हो भने मात्र । तर के यो अपूरो परिणामका लागि ४५ सय अमेरिकी सेना, लाखभन्दा बढी इराकी जनता र १ सय खर्ब अमेरिकी डलरको बलिदान बढी भएन र ? युद्ध उच्च बिन्दुमा पुगेका बेला इराकमा १ लाख ७० हजार अमेरिकी सेना तैनाथ थिए । ५०० भन्दा बढी सैन्य आधार शिविर थिए ।

अर्को वर्ष चुनाव हुँदै छ अमेरिकामा । इराक युद्धप्रति अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामा पनि बडो सन्तुलित देखिन थालेका छन्, ‘इराक युद्ध विवादास्पद रह्यो तर हाम्रा सेनाले एउटा सार्वभौम, स्थिर र स्वावलम्बी इराक निर्माण गरिदिएका छन् ।’ राजनीतिक शब्दावलीमा ओबामाका शब्दहरूले गहिरा र ठूला अर्थ राख्छन् होला तर थुप्रै इराकीका लागि यो युद्धको अर्थ विनाश, विछोड, वेदना, वियोग रह्यो ।

सुरुवातदेखि नै अमेरिकी त्रुटिको सिकार भयो इराक । जब जर्ज डब्लु बुसको आदेशमा सन् २००३ को मार्च २० तारिख एकाबिहानै राजधानी बग्दादका ‘निश्चित सैन्य इलाकामा’ बमबारी सुरु भयो, अमेरिकी गुप्तचरका गलत सूचनाका कारण सद्दाम लुकेको आशंकमा निहत्था किसानहरूको बस्तीमा बम खसाइयो ।

अमेरिकी ट्याङ्कहरूलाई बग्दादका गल्लीगल्लीमा दौडिन एक महिना पनि लागेन र बग्दादस्थित सद्दाम हुसेनको सालिक ढालियो । जर्ज डब्लु बुस दंग थिए । तर उनी ‘अगाडि अझै खतरा देख्थे’ । आक्रमण सुरु भएको दुई महिनामै तत्कालीन राष्ट्रपति जर्ज डब्लु बुसले क्यालिफोर्नियास्थित एक सैन्य आधारमा आयोजित विजय सभालाई सम्बोधन गरे । तर उनले युद्ध अन्त्य भएको घोषणा गरेनन् । किनभने अमेरिकाले आधिकारिक रूपमा इराक युद्धको घोषणा कहिल्यै पनि गरेको थिएन ।

आमविनाशकारी हतियार बोकेका भनिएका सद्दाम हुसेनलाई अमेरिकाले त्यही वर्ष बडो दयनीय अवस्थामा पक्राउ गर्‍यो । युद्ध अपराधको अभियोगमा सन् २००६ मा सद्दामलाई झुन्ड्याएर मारियो । सन् २००४ पछि इराक झन् बिथोलियो । जातीय विद्रोही संस्थाहरू सशस्त्र युद्धमा उत्रिए । इराकी-इराकी लड्न थाले । आत्मघाती बमहरू पड्किए । युद्धका बिभत्स घटना र दुव्र्यवहारका तस्बिर सार्वजनिक हुन थाले । र बाँकी इतिहास भए ।

सन् १९४५ मा दोस्रो विश्वयुद्ध सकिएपछि मुख र मन अमिलो बनाउने युद्धका बिभत्स सम्झनालाई बिर्सने चेष्टा भयो । शान्ति भन्ने शब्दले ठूलै प्लेटर्फम पायो । बडाबडा देश मिले र वाचा गरे संसारले जति युद्ध देख्नु थियो देख्यो । अब पाउने पुस्ताले युद्धको त्रासदी झेल्नुपर्ने छैन । सबै मिलेर संयुक्त राष्ट्रसंघको बडापत्रमा लेखे पनि ‘…मानव जातिको जीवनकालमा दुईपटकसम्म कहिल्यै वर्णन गर्न नसकिने दुःख ल्याएको युद्धको चपेटाबाट भावी पुस्तालाई जोगाउन …’ लाग्यो संसारले अब कहिल्यै युद्ध देख्ने छैन । तर इराक युद्ध त दोस्रो विश्व युद्धभन्दा पनि लामो पो भयो त ।

राष्ट्रपति ओबामाका लागि इराक युद्ध घाँडो सावित भयो । यो त्यही युद्ध थियो जसको उनले खुलेर विरोध गरेका थिए र प्रमुख चुनावी मुद्दा बनाएका थिए, सन् २००८ मा राष्ट्रपति बन्नुअघि । तर गएको अक्टोबरमा युद्ध सकिएको औपचारिक घोषणा गर्दा अमेरिकी सेनाको बागडोर उनको हातमा थियो ।

आफैंले कडा विरोध गर्ने युद्धमा लडेका अमेरिकी सेनाको तारिफ कसरी गरे होलान् उनले ? लहडमा युद्ध सुरु गरिदिएका तत्कालीन राष्ट्रपति जर्ज डब्लु बुस न्युयोर्क टाइम्सको सम्पादकीय पढ्दै कतै बल्छी थापेर माछा मारिरहेका बेला, त्यही युद्धको घनघोर विरोध गर्ने ओबामा राष्ट्रपतिको रूपमा त्यही युद्धको बचाउ गर्न व्यस्त थिए, बडो कन्फ्युजिङ मुद्रामा । सायद यही हो अंग्रेजीको ‘प्याराडक्स’ र नेपालीको विरोधाभासपूर्ण ।

इराकका केही प्रमुख सहरमा बिजुली, बाटो र बजार सामान्य भएका छन् । सद्दाम हुसेनको पालामा जस्तो अल्पसंख्यक सुन्नी समुदायका सम्भ्रान्तहरू मात्रै सरकारमा छैनन् । केही इराकी जनता र अमेरिकी सेना इराक युद्धको यो महान् उपलब्धिप्रति गर्व गर्छन् । एउटा फरक पाटो के छ भने, सद्दाम हुसेनको पालामा इराकी जनता बग्दादको कुनै ठूलौ चोकमा भेला भएर ‘सद्दाम मुर्दावाद’ भन्न सक्दैनथे । तर अहिले हरेक शुक्रबार सयौं जनता धर्मगुरुको प्रवचन सुनेपछि ढुक्कसँग ‘अमेरिका मुर्दावाद’ भन्न सक्ने भएका छन् ।

आइतबार बिहानै २ सय माइलभन्दा लामो राजमार्गमा बिस्तारै गुडेका माइनप्रुफ ट्याङ्कभित्र बसेका ५०० अमेरिकी सैनिकहरू कुवेती सीमातर्फ गइरहँदा उनीहरूको लस्करलाई थुप्रै शक्तिशाली हेलिकोप्टरले सुरक्षा दिएका थिए । अमेरिकी सेनाले ठाउँठाउँमा सडक वरपर रहेका फोहोरका थुप्रो हटाउन स्थानीय अगुवाहरूलाई पैसा दिएको थियो । ताकि ती फोहोरको डङ्गुरमा सैनिक लस्करलाई लक्षित गरी विद्रोहीहरूले बम नराखुन् ।

बितेका ४० वर्षदेखि इराक संसारकै सबैभन्दा अस्थिर मुलुक रहँदै आएको छ । १९७० मा इराकमा राजा फाल्न सद्दाम हुसेनलाई सघाएको अमेरिकाले दोस्रो खाडी युद्धमा त्यही सद्दाम शासनविरुद्ध हमला गर्‍यो । स्रोत र साधनमा त्यति कमजोर नभएको र संसारकै चौथो तेल उत्पादन गर्न सक्ने इराकलाई अहिले केवल भाग्यको खाँचो छ । अमेरिकी राष्ट्रपतिहरूलाई त के छ र युद्ध सुरु गरिदिन्छन्, कार्यकाल सकिन्छ अनि बल्छी बोकेर माछा मार्न हिँड्छन् र बाँकी सबै इतिहास हुन्छ ।

प्राचीन ग्रीक दार्शनिक एस्किलसले भनेका थिए, ‘इन वार, ट्रुथ इज द फस्र्ट क्याजल्टी’ -युद्धमा सबैभन्दा पहिले सत्य मारिन्छ) ।

कान्तिपुर कोसेलीमा प्रकाशित

नाकको दाहिने पटि छेडेर झुन्ड्याइएको चाँदीको पातलो मुन्द्रि । गहीरा हरिया आँखा । बादलजस्ता झाँगिएका लामा, काला केश । रहस्यमयी अनुहार । अनि साइज जिरो शरिर । २३ वर्षकी क्यामिला भ्यालेजोको सुन्दरतालाई एक शब्दमा वर्णन गर्ने हो भने ‘खतरनाक’ भन्ने शब्द नै चाहिन्छ । तर क्यामिलालाई जिउडालले भन्दा पनि अर्कै कुराले धेरै सुन्दर बनाएको छ । त्यो यस्तो सुन्दरता हो जुन एक जुगमा एक चोटि आउँछ । उथलपुथल लिएर आउँछ । वाद र अपवादहरुलाई विथोल्दै आउँछ ।

इन्टरनेटमा गुगलमार्फत खोज्ने हो भने क्यामिलाबारे पछिल्ला २४ घन्टामा मात्रै झण्डै ८० हजार पृष्ठ लेखिएका छन् । ट्वीटरमा क्यामिलाका ३ लाख ४० हजार फलोअर्स छन् । एक वर्ष अगाडिसम्म क्यामिला विश्वविद्यालयका अन्य साधारण युवतीहरु जस्तै थिइन् जो टाइट जिन्स र खुकुलो टिसर्ट लगाउँथ्यो । जसलाई सडकमा प्रहरीसँगको मुठभेडमा भन्दा कुनै फेसन सो मा बढि सुहाउँथ्यो । तर क्यामिला अचानक यसरि देखिने र सुनिने भइन् जसले ल्याटिन अमेरिकाको सबैभन्दा विकसित र व्यवस्थित मुलुकलाई एक्कासी हल्लाइदियो ।

अगस्टमा क्यामिलाको नेतृत्वमा चिलीले तीस वर्षयताको सबैभन्दा विशाल प्रदर्शन देख्यो । ८० को दशकको अन्त्यतिर अगस्टो पिनोसेको १७ वर्षे तानाशाह निभ्नै लाग्दा चिलीका सडक राता भएका थिए । तीस वर्षअघिको क्षण सम्झाउने आन्दोलनको नेतृत्व यसपटक एउटी कलिली ठिटीले गरेकी छिन् । आन्दोलनको प्रमूख मुद्धा शिक्षा भए पनि देख्ने–बुझ्नेहरुले यसलाई सम्भ्रान्तहरु विरुद्ध ‘नहुनेहरु’ ले गरेको आन्दोलन भनेका छन् ।

चिलीको विद्यार्थीहरुको सबैभन्दा ठूलो संगठन, विश्वविद्यालय विद्यार्थी महासंघको उनी अध्यक्ष हुन् । यो संगठनको १०५ वर्ष लामो इतिहासमा अध्यक्ष पदमा बस्ने उनी दोस्रो महिला हुन् । चिली कम्युनिष्ट पार्टीको सदस्य पनि हुन् क्यामिला ।

‘चिलियन हिउँद’ को नामले चिनिएको क्रान्तिमा सुरक्षाकर्मीले हानेका अश्रु ग्यासका खाली सेलहरु जम्मा पारेर अगस्ट महिनाको कुनै साँझ विद्यार्थीहरुले सडकमा शान्तिको ठुलो प्रतीक चिन्ह बनाएका थिए । त्यसकै छेउमा टुक्रुक्क बसेकी क्यामिलाले आफुतिर तेर्र्सिएका दर्जनौं क्यामेरामा हेर्दै भनेकी थिइन् राज्यले आन्दोलन दबाउन पाँच करोड पेसो त अश्रु ग्यासमै खर्च गर्यो ।

क्यामिला नेतृत्वको विद्यार्थी आन्दोलनको प्रमुख माग भनेकै राज्यले अश्रुग्यासमा कम र शिक्षामा धेरै खर्च गरोस् भन्ने हो । धनीका छोराछोरीले राम्रो शिक्षा पाउने र गरिबका छोराछोरी ऋणमा चुर्लुम्मै डुब्ने प्रथाको अन्त्य गर्न यी ठिटी जागेकी हुन् र उनीसँगै पुरै चिली जाग्यो । दुइ महिनाअघि आव्हान गरेको आम हड्तालमा सबैले साथ दिए उनलाई । सेतै फुलेका बुढाबुढी समेत शिक्षामा सुधारको नारा लेखिएका प्लेकार्ड बोकेर सडकमा उत्रिए ।

निजि शैक्षिक संस्थाको खारेज हुनुपर्छ । शिक्षाको नाममा ब्यापार गर्न पाइँदैन । शैक्षिक व्यवस्थामा राज्यको पुर्ण नियन्त्रण हुनुपर्छ र सरकारी शैक्षिक संस्थानमा बढि लगानी गर्नुपर्छ । क्यामिला नेतृत्वको आन्दोलनको प्रमुख माग यही हो । तर सरकारलाई यी माग पुरा गर्न त्यति सजिलो छैन ।
अर्बपति ब्यापारीबाट राष्ट्रपति बनेका सबास्टियन पिनेराले दिएका सुधारका आश्वासनहरुले आन्दोलनको ज्वालालाई अलिकति पनि प्रभाव पारेको छैन । क्यामिला आफ्ना माग पुरा नभएसम्म सडकबाट पछि हट्ने सोचाइमा छैनन् । ५ महिनादेखि जारि आन्दोलनले राष्ट्रपति पिनेराको कुर्सी हल्लाइसकेको प्रष्ट हुन्छ । सँस्कृती मन्त्रालयका एक उच्च अधिकारीले त्यो बोक्सीलाई मारिदिए टन्टै साफ हुने अभिव्यक्ति दिएपछि पदबाट हात धुनु पर्यो । सर्वोच्च अदालतले चौबिसै घन्टा क्यामिलालाई सुरक्षा दिन प्रहरीलाई आदेश दिइसकेको छ ।

लाखौं विद्यार्थी सरकार ढाल्न सडकमा उत्रिएका होइनन् । सैनिक शासक अगस्टो पिनोशेको कार्यकालमा भित्रिएको नवउदारवादी शैक्षिक व्यवस्थाले धनीलाई धनी र गरिबलाई गरिब बनाएकोले उनीहरुकाृ विभेदको विरुद्ध उत्रिएका हुन् क्यामिलाको तर्क छ । धनीका छोराछोरीले जस्तै गरिबका छोराछोरीले पनि उस्तै स्कुलमा उस्तै गुणस्तरको शिक्षा पाउनु पर्यो । माग यत्ति हो । हुन पनि दक्षिण अमेरिकाकै उत्कृष्ट स्कुलहरु चिलीमा छन्, जहाँ धनीका वच्चाहरु मात्र पढ्न पाउँछन् । गरिबहरु गुणस्तरहीन सरकारी स्कुल जान्छन् ।

एक सर्वेक्षणका अनुसार चिलीका एक तिहाइ जनताले पछिल्ला १० वर्षमा त्यहाँको शैक्षिक अवस्था खराब हुँदै गएको बताएका छन् । झण्डै ५० प्रतिशतले यो झन् खराबोन्मुख भएको ठानेका छन् । मत सर्वेक्षणका अनुसार सन् १९९० मा प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापना भएयता वर्तमान राष्टपति सबैभन्दा अलोकप्रिय भएका छन्

अघिल्लो निर्वाचनमा १२० सिटमा तीन सिट मात्र जितेको चिलीको कम्युनिष्ट पार्टीकी ‘योङ्ग कम्युनिष्ट’ क्यामिलाको फोटोजेनिक व्यक्तित्वले दक्षिण अमेरिकामा एउटा रातो तरङ्ग ल्याइदिएको छ । समाचार माध्यमहरुले उनलाई ‘कमाण्डर क्यामिला’ र ‘लाल क्यामिला’ भन्न थालेका छन् । छिमेकी मुलुक बोलिभियाका उपराष्ट्रपतिले आफ्ना देशका युवाहरुलाई क्यामिला जस्तै क्रान्तिकारी बन्न आग्रह गरेका छन् । कोलम्बियामा भएका केही र्यालीमा चिलीको झण्डा फहराइएको पनि देखियो । क्यामिलालाई मेक्सिकन कम्युनिष्ट आन्दोलन ज्यापाटिस्टाका विद्रोही आइकन मार्कोससँग तुलना गर्न थालिएको छ । कसैकसैले त चे ग्वेभारासँग पनि ।

भुगोल विषयको तेइस वर्षकी विद्यार्थीलाई यी उपमाहरु अलि बढाइचढाइएका नै हुन सक्लान् । तर उनले लाखौं विद्यार्थीलाई तताइसकेकी छिन् । संसारभरका उनको राजनीतिक ग्ल्यामरका फ्यानहरुको संख्या बढ्दैछ । ट्वीटर र फेसबुकमा उनलाई पछ्याउनेहरु लाखौं छन् । युट्युबमा क्यामिलाको नाम खोज्ने हो भने सबैभन्दा माथि अमेरिकन पन्क रक ब्यान्ड ग्रिन डे ले गाएको सि इज अ रिबेल (उनी विद्रोही हुन्) बोलको गितमा क्यामिलाको भिडियो देखिन्छ ः
सि इज अ रिबेल
सि इज अ सेन्ट
सि इज सल्ट अफ द अर्थ
एण्ड सि इज डेन्जरस

(उ एक विद्रोही हो
उ एक साधु हो
उ माटोमा मिसिएकी नुन हो
र उ खतरनाक हो ।

(एजेन्सीहरुको सहयोगमा)

जीवन बाँच्नुमा मात्र होइन नबाँच्नुमा पनि सार्थकता छ । सफल हुनुमा मात्र होइन असफल हुनुमा पनि अर्थ छ । बाटो पहिल्याउनुमा मात्र होइन बाटो हराउनुमा पनि गन्तव्य छ । स्टिभ जब्सको ५६ वर्षको जीवन यिनै कुराको जोडदार उदाहरण बन्यो ।

जीवनलाई व्याख्या गर्ने सजिलो दर्शनले भनिदिन्छ जीवन घाम-छाया हो । एक पाटो घाम अर्को पाटो छाया । तर स्टिभले जीवनको दुवै पाटो घमाइलो हुन्छ भनी देखाइदिए । जीवनका अन्तिम ७ वर्षमा उनी क्यान्सरले थलिए र उनलाई थाहा थियो उनी ढिलो होइन चाँडो मर्दै छन् । तर मृत्युको उल्टो गन्ती भइरहँदा उनले सबैभन्दा घनिभूत जीवन बाँचे । कामलाई सबैभन्दा धेरै पूजा गरे । उनका आविष्कारले प्रविधिको संसारलाई नयाँ युग दियो ।

७० को दशकमा अध्यात्म, शान्ति र मोक्षको खोजीमा बरालिँदै हिँडेको ठिटो भारत आइपुग्यो । स्टिभलाई लागेको थियो भारत अध्यात्मको खानी हो । जहाँ फूल मात्र फुल्छन् । जीवन सजिलो छ । निम करोइली बाबाको गुरुत्वको खोजीमा स्टिभ जतिबेला भारत आइपुगे तब उनले त्यहाँको गरिबी, अशिक्षा र दयनीय जीवन देखे । उनका हुन नसकेका गुरु निम बाबालाई पनि उनले सोचेजस्तो पाएनन् । स्टिभलाई लाग्यो जोगी बनेर हिँडेर संसार परिवर्तन हुँदैन । अध्यात्म खोज्दै भारत गएका स्टिभले अर्कै ज्ञान पाए ः संसार आविष्कार र आविष्कारकहरूको कारण बाँच्नका लागि सजिलो ठाउँ भएको छ, धर्मगुरु तथा राजनीतिक पण्डितहरूको कारण होइन । त्यसैबेला उनले मनको कुरा प्याच्च बोलेका थिए, ‘संसारको अवस्था सुधार गर्न निम बाबा र कार्ल माक्र्स दुवैले गरेको योगदान जोड्दा जति हुन्छ त्योभन्दा बढी सायद थोमस एडिसनले गरे ।’

सन् १९३१ मा रोगले थलिएर ८४ वर्षको उमेरमा बितेका वैज्ञानिक थोमस अल्वा एडिसन र भर्भराउँदो उमेरमा ५६ वर्षमै क्यान्सरले परलोक लगेका स्टिभ जब्सको जीवनमा धेरैले समानता देख्छन् । यी दुवैले क्रान्तिकारी आविष्कार गरे । महान् जीवन बाँचे र महान् मृत्युवरण गरे । एडिसनको मृत्युमा जस्तै स्टिभ जब्सको मृत्युमा संसारभरबाट स्वतस्फूर्त शोक र समवेदनाको बाढी लाग्यो । कुनै प्रख्यात राष्ट्रप्रमुख अथवा नेताको मृत्युमा भन्दा स्टिभ जब्सको मृत्युमा संसार बढी शोकाकुल भयो ।

स्टिभ जब्स बुद्ध थिएनन् । उनी आफ्ना कर्मचारीका लागि जङ्गबहादुर थिए । एप्पल कम्पनीका हरेक उत्पादनको उनी सूक्ष्म निरीक्षण गर्दथे । चित्त नबुझेको कुरामा कर्मचारीको सातो खान्थे । उनी एक कुशल व्यवसायी थिए । जसले बुझेको थियो उपभोक्तालाई कुन उत्पादन चाहिएको छ । २१ औं शताब्दीको पहिलो वर्षमै माइक्रोसफ्टले विन्डोज अपरेटिङ सिस्टम भएको ट्याबलेट कम्प्युटर बनाएको थियो । तर हातले छोएर चलाउने माउस र किबोर्ड नभएको त्यो कम्प्युटरमा बिल गेट्सले भविष्य देखेनन् र रद्दीको टोकरीमा मिल्काइदिए । ७ वर्षपछि स्टिभ जब्सले त्यस्तै ट्याबलेट कम्प्युटर -आइप्याड) बनाइदिए । पहिलो वर्षमै दसौं लाख बिकेपछि कम्प्युटर कम्पनीहरूले भन्न थाले, अबको संसार भनेको ट्याबलेट कम्प्युटरको हो ।

स्टिभ जब्सले जे गरे त्यसले ट्रेन्ड परिवर्तन गरिदियो । मानिसलाई मानिससँग जोड्ने जटिल माध्यमहरूको सरल आविष्कारले स्टिभ जब्सलाई महान् बनायो । स्टिभ सधैं सरलतामा जोड दिन्थे । उनको मन्त्र थियो, ‘जटिल कुराभन्दा साधारण कुरा बनाउन निकै गाह्रो छ र साधारण कुराले हिमाल हल्लाउने तागत राख्छ ।’

आइपड, आइफोन र आइप्याड आविष्कार नभएको भए कम्प्युटर मात्र बनाउने एप्पल कम्पनी आजको अवस्थामा आइपुग्ने थिएन । स्टिभ जब्स भन्ने गर्थे, ‘मानिसलाई आफ्नो आवश्यकता के हो भन्ने कुरा तबसम्म थाहा हुँदैन जबसम्म तपाईं त्यो आवश्यकता उसको अगाडि लगेर राखिदिनु हुँदैन ।’ स्टिभ जब्सले २१ औं शताब्दीका मान्छेको आवश्यकता बुझेका थिए ।

पत्रकारहरू भन्ने गर्छन् स्टिभ जब्सको व्यक्तित्व र प्रस्तुतिका कारण उनका कम असल उत्पादनहरू पनि बडो सौन्दर्यप्रधान देखिन्थे । उनको जीवन पनि त्यस्तै रह्यो । अभाव र संघर्षको सुरुवात, पैसा नभएर कलेज छोड्नुपर्ने बाध्यता, अध्यात्मको खोजीमा भड्किएको आत्मा । जब जीवनले सफल ट््रयाक समात्न थाल्यो तब क्यान्सर र अवश्यम्भावी मृत्यु ।

यी तीता सत्यहरूका बाबजुद स्टिभ जब्सले मीठो जीवन बाँचे । देख्दाखेरी उनी एउटा रमाइलो, हँसिलो, जोडदार व्यक्तित्व भएको, आशावादी, स्वप्नदर्शी अनि सकारात्मक सोचको खानीको रूपमा देखिए । त्यसैले उनी संसारका १ प्रतिशतभन्दा कम धेरै धनीहरूको माझमा उभिएर पनि संसारका ९९ प्रतिशतको प्यारा बन्न सके । सधैं आफ्ना व्यक्तिगत कुरामा गोप्यता कायम राख्न चाहने जब्सले सन् २००५ मा स्ट्यानफोर्ड विश्वविद्यालयका सयौं विद्यार्थीमाझ जीवनका तीन कथा खुलेर सुनाए । स्टिभले सुनाएका ती तीता सत्य उनका अनुयायीहरूको लागि मात्र होइन जिन्दगी भरपूर बाँच्न चाहने सबैका लागि गीता हो । स्टिभ गीताले संघर्ष, सत्य र मृत्युका तीन कुराको उदाहरण दियो ।

जीवनमा अगाडि के हुन्छ कसलाई थाहा हुँदैन । तर जे हुन्छ राम्रै हुन्छ । पैसा नभएर कलेज छोड्नुपरेका स्टिभ कलेज जानै नपाएको कारण भिखारी भएनन् । आफैंले स्थापना गरेको एप्पल कम्पनीबाट निकालिँदा स्टिभको करिअर साफ भएन । अनि एकपछि अर्को सफलताका सिँढी चढिरहँदा जीवनमा कहिल्यै नामै नसुनेको क्यान्सर आफैंलाई लागेको थाहा हुँदा पनि स्टिभ गलेनन्, साइनाइड खाएनन् । बरु यी सबै तीता सत्यले स्टिभलाई थप प्रेरणा र ऊर्जा दियो । मृत्युको पर्खाइमा उनले सबैभन्दा सुन्दर जीवन बाँचे ।

स्टिभले स्ट्यानफोर्डमा भनेका थिए, ‘स्वर्ग जान चाहनेहरू पनि मर्न चाहँदैनन् ।’ तर पनि मृत्यु हामी सबैको साझा गन्तव्य हो । जीवनको सबैभन्दा उत्कृष्ट सिर्जना नै मृत्यु हो । जीवन क्रमलाई परिवर्तन गर्ने साधन मृत्यु हो । मृत्युले पुरानालाई पाखा लाउँछ र नयाँलाई स्थापित गर्छ । सुन्दा नाटकीय लागे पनि सत्य यही हो ।

फेरि पनि स्टिभ जब्सलाई थोमस एडिसनसँग तुलना गर्दा एउटा कुरा भने फरक देखिन्छ । थोमस अल्वा एडिसन मर्दा मानिसहरूको लागि एउटा रहस्यमयी, तीक्ष्ण र असाधारण वैज्ञानिक मरेको थियो ।

स्टिभ जब्सले हामीलाई के प्रभाव छाडेर गए भने उनी मर्दा तपाईं-हामीजस्तै एउटा व्यक्ति मर्‍यो, जो हाम्रै उचाइको थियो, जसले हामीले जस्तै संघर्ष गर्‍यो, जो हामीजस्तै जीवनका अनिश्चित घटनाहरूको सिकार भयो र जसका लागि हाम्रा लागि जस्तै मृत्यु निश्चित थियो ।

कान्तिपुर कोसेलीमा प्रकाशित

एसएलसीलाई वर्षौंदेखि नेपालको शैक्षिक क्षेत्रमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण तहको रुपमा अपव्याख्या गरिँदै आइएको छ । मिडियाले दिएको आइरन गेटको नाम पनि चर्चित भएको छ । नेपालको शैक्षिक व्यवस्था अनुसार एसएलसी परीक्षा १० वर्षे विद्यालय तहको अन्तिम परीक्षा हो जुन पास गरेपछि क्याम्पस पढ्न पाइन्छ । एसएलसी पास गर्दा विद्यार्थी को सरदर उमेर १५ देखि १९ वर्षसम्मको हुन्छ । तर दुर्भाग्यपूर्ण पक्ष के छ भने एसएलसी पास गरेको विद्यार्थीले स्वरोजगारको लागि कुनै व्यवहारिक शीप जानेको हुँदैन ।विद्यालयमा घुँडा धसेर सिकेको ज्ञानले उसलाई खेती गर्न आउँदैन गाडी चलाउन आउँदैन कम्प्युटर बनाउन आउँदैन फर्निचरको काम गर्न आउँदैन कस्टमर सर्भिसको काम गर्न आउँदैन । एसएलसी त केवल दशकौं अघिका शासकहरुले शिक्षित र अशिक्षितबीचको स्पष्ट विभाजन कायम गर्न सुरु गरेको एउटा डरलाग्दो प्रथा हो । एसएलसीको जुन ढंगले मिडियाले प्रचार प्रसार र बढाइचढाईं गर्दै आएको छ त्यसले यस प्रथालाई थप मलजल गरेको छ । विद्याथीमाझ एसएलसी नामको डरलाग्दो भूतको सिर्जना पनि मिडियाले गरेको हो । जसको कारण उतीर्ण हुनेको आँकडा कहिल्यै पनि सन्तोषजनक हुन सकेको छैन । विद्यालय तहको एउटा सामान्य परीक्षा जसबाट आर्थिक रुपमा न देशलाई फाइदा छ न विद्यार्थीलाई नै त्यसलाई अतिरिाजत रुपमा प्रचार प्रसार गर्नु जरुरी छ कि छैन । बहस आवश्यक छ ।

सरकारले सन् २०१५ देखि लागू गर्ने भनिएको योजनामा विद्यालय शिक्षालाई १२ कक्षा सम्म बढाएर लाने प्रस्ताव छ । विद्यालयमा के पढाइने भन्दा पनि कसरी पढाइने भन्ने कुरामा मात्र केन्द्रित भइयो भने यो योजना पनि हावादारी हुनेछ । यद्यपी हाल कायम रहेको एसएलसी कुप्रथालाई हल गर्न र विद्यार्थीको मनबाट एसएलसी भूतलाई हटाउन यो योजना सहयोगी हुने अपेक्षा गर्न सकिन्छ । तर यस योजनालाई एकातिर मिडिया आफैंले समर्थन र सुधारका लागि खबरदारी गर्दै आएका छन् भने अर्कातिर त्यही मिडियाले एसएलसीको परम्परागत धारणालाई सघाउ पुग्ने सामगि्र प्रकाशन-प्रसारण गर्दै आएका छन्।

सरकारले केही वर्ष पहिले नै एसएलसीमा बोर्ड प्रथम हुने व्यवस्था खारेज गरेको थियो । अस्वस्थ प्रतिस्पर्धालाई हटाउन गरिएको उक्त कदमको स्वागत पनि भएको थियो । तर हाल आएर एसएलसीमा अन्धाधुन्ध बोर्ड टपर घोषणा गरिदिने नयाँ निकाय देखा परेको छ त्यो हो मिडिया । एसएलसी नतिजा प्रकाशन भए लगत्तै पत्रपत्रिकाले स्कुले शिक्षक र अभिभावकको दाबीलाई हवाला दिँदै बोर्ड टपरका नाम उद्घोष गर्न थाले । यो मिडियाको अत्यन्त गैरजिम्मेवार चरित्र हो । खारेज भइसकेको व्यवस्थालाई मिडियाले सहयोग गर्नु भनेको खारेज भइसकेका राजतन्त्र पाचायत र रााणाशासन जिउँदै छ भन्नु जस्तै हो।

अर्को प्रसङ्ग यसपटक एसएलसीको परीक्षामा आएका उपलब्धिलाई पत्रिकामा छापिँदा शहरका र निजी स्कूलका विद्यार्थी नै हावी भए । समान अंक ल्याउने पोखराका जुम्ल्याहा दिदी बहिनी सेन्ट मेरिज स्कुलमा पढेका रहेछन् विशिष्ट श्रेणीमा छोरा पास हुँदा प्रथम श्रेणीमा पास हुने भक्तपुरकी महिला परीक्षा दिन चाहिँ पास गर्न मलिलो भूमि मानिने बारा पुगेकी रहिछन् । राजधानीबाट विशिष्ट श्रेणी ल्याउने तिम्ल्याहा प्राध्यापकका सुपुत्र हुन् । नागरिक दैनिकले त बोर्ड टपर हुने छात्र छात्राको नाम नै बकाइदाले घोषणा गरिदियो उनीहरुको भावी योजना सहित।

मेधावी विद्यार्थीहरुलाई मिडियामा स्थान दिने मौका हो यो । तर मिडियामा कुन स्थान दिने भन्ने कुरा चाहिँ महत्वपूर्ण हुन्छ । परीक्षाफल प्रकाशित भएको लगातार ३ दिनसम्म विशिष्ट अंक ल्याएर पास भएकाहरु मात्र फ्रन्ट पेजमा छाइरहे । फेल हुने ३६ प्रतिशत विद्यार्थी किन कहिँ अटाएनन् परीक्षा दिने शत् प्रतिशत विद्यार्थीको सपना एउटै थियो होला । तर राज्यको एउटा अवैज्ञानिक र अव्यवारिक व्यवस्थाबाट वलात्कृत भएका बाँकि ३६ प्रतिशत सपनालाई स्वतन्त्र मिडियाहरुले पनि किन लात हाने
एसएलसी शिक्षा प्रणालीको एउटा महत्वपूर्ण पाटो कहिल्यै हुन सकेन । यो केवल सामाजिक विभेद र स्टाटस सिम्बोलको परिचायकका रुपमा मात्र रह्यो । सुधारको लागि मिडिया सहयोगी र जिम्मेवार हुनै पर्छ ।
र अन्त्यमा…
एसएलसीको परीक्षाफल प्रकाशित हुनुभन्दा साताअघि एक ठूलो प्रकाशन गृहको क्यान्टिनमा भाँडा माझिरहेका सिन्धुपाल्चोकका सुमन चालिसे भेटिए । एसएलसी दिएपछि घरको कमजोर आर्थिक अवस्था उकास्ने सपना बोकेर यी १६ वर्षे ठिटो शहर पसेका रहेछन् । उनको विद्यालय जीवनलाई पढाइ र रहरले भन्दा पनि अभाव र गरिबीले थिच्यो । उनलाई एसएलसीमा पास हुने समेत झीनो मात्र आशा रहेछ । पास भए घर फर्केर गाउँकै क्याम्पस पढ्ने नभए शहरमा मजदुरीलाई निरन्तरता दिने उनको स्पष्ट योजना थियो । अहिलेको परीक्षामा विशिष्ट श्रेणी ल्याएर प्लस टु पास पछि विदेश गएर भाँडा माझ्ने या नेपालमै भनेजस्तो विषय पढेर डाक्टर इन्जिनियर र न्युरो सर्जन हुनेहरु भन्दा सुमन चालीसे सत्र्चार माध्यमका लागि महत्वपूर्ण हुनु पर्ने हैन र?

नागरिक दैनिकमा

हेटौंडा बजार सुरु हुनै लाग्दा दक्षिणतिर कर्रा नाम गरेको खोलो बगेको छ । त्यो खोलापारि औद्योगिक क्षेत्र छ, खोला वारि मेरो स्कुल । सन् १९९२ तिर पहिलो पटक त्यो स्कुलमा दुई कक्षामा पढ्न गएको थिएँ । अघिल्लो बर्खामा कर्रा खोलाले झण्डै स्कुल नै लगेको रहेछ । स्कुलको चौर भनेको खोलाको बगर थियो । होचो ठाउँमा भएकाले बगरमा ढुङ्गा चाहिँ थिएनन्, खोलाले बगाएर ल्याएको बालुवा थुप्रेर त्यो बलौटे बगर बनेको थियो; मरुभूमि जस्तो मेरो स्कुलको चौर । पछिसम्म खोलाले बाटो फेरेन र त्यो बालुवाको मैदानमा घाँस पलाउन थाल्यो, गाइबस्तु चर्न थाले, हामी खेल्न थाल्यौं, स्कुलको वार्षिक दिवसमा दौड हुन थाल्यो, र सरस्वती पुजामा भोज हुन थाल्यो, हलुवा र पुरीको ।

***

स्कुल नजिकै पूर्व-पश्चिम महेन्द्र राजमार्ग थियो । राजमार्गको दायाँबायाँ बगरेका बस्तिहरु, भट्टी र ससाना चिया पसल थिए । खोला पारिबाट स्कुल आउनेहरु राजमार्गकै पुल तरेर आउँथे । बाटो छेउछाउमा पैदल यात्रीलाई हिँड्ने फराकिलो ठाउँ थिएन । त्यसमाथि अधिकांश समय बाटो छेउमा ट्रकहरु पार्किङ गरिएका हुन्थे अनि अमलेखगन्जबाट होटलवालाहरुको लागि ट्रकको हुटमा हालेर ल्याइएका दाउराको भारी लडाइएको हुन्थे । विरगंजबाट राँगा बोकेर आएका लामा र थोत्रा ट्रकहरु धुँवाको मुस्लो फालेर घुइँ घुइँ गर्दै उत्तरतिर उकालो लाग्थे, अनि नेपालगंजदेखि आएका ‘रैना ट्राभल्स’ लेखिएका लामा लामा यात्रुबाहक बसहरु प्वाँ पुँ प्वाँ पुँ प्वाँ गरेर लामो सांगितक हर्न बजाउँदै हुँइकिन्थे । राजमार्ग छेवैमा स्कुल भएकाले वर्षेनी कोही न कोही विद्यार्थीको गाडीले किचेर ज्यान जान्थ्यो । हामीलाई को मर्यो भन्दा पनि विद्यार्थी मरेपछि स्कुलमा शोकको लागि हुने छुट्टीले बढि महत्व राख्थ्यो । लालबहादुर तामाङ पनि खोला पारिबाट स्कुल आउँथ्यो तर बाटोमा गाडीले किच्ला भन्ने डरले उ पुल तरेर हैन खोला तरेर आउँथ्यो ।

***

लालेको नाम लालबहादुर हो भन्ने धेरै पछि थाहा भएको थियो । सरहरु र साथीभाइ सबैले उसलाई लाले भन्थे । हामी ४-५ कक्षा मा हुँदै लालेको जुँगाको रेखी बसिसकेको थियो । म भन्दा ठूलो र बलियो र मोटोघाटो थियो लाले । कालो वर्णको दुइटा गाला पुक्क बाहिर निस्केका थिए, ओठदेखि गालासम्मको लामो खतमा टाँका लाएको डोब प्रष्ट देखिन्थ्यो । कपाल छोटो छोटो पारेर काट्थ्यो अनि सिधा अगाडि सम्याएको हुन्थ्यो, हामी त्यस्तो कपाललाई ‘लाटा कट’ भन्थ्यौं । लाले सबैलाई दौडमा जित्न सक्थ्यो, दुइ तीन जनालाई पछार्न सक्थ्यो । सँगै पढ्ने केटीहरुसँग म बोल्न लजाउँथें, लालेको दोस्ती राम्रो थियो । कहिले काहिँ लाले देखेर मलाई डाह लाग्थ्यो । तर लाले पढ्नमा चाहिँ लोदर थियो । सँधै गोलो खाएर बल्ल तल्ल पास हुन्थ्यो ।

***

स्कुल पढुन्जेल ठूलो उत्सव हुने गर्थ्यो हाम्रा लागि सरस्वती पुजा । एक महिना अघि देखि नै तयारी सुरु हुन्थ्यो । बजेट र किनमेलको काम ९-१० कक्षामा पढ्ने ठुलाहरुले गर्थे । हामी सानाहरु विशुद्ध कार्यकर्ता थियौं । सबै सँग पैसा उठाइन्थ्यो । पैसा दिनेहरुले हलुवा र पुरीको भोज खान पाउँथे, नदिनेहरु सरस्वतीको फोटोमा ढोगेर हातमा पर्साद थापेर घर फर्कनु पर्थ्यो । सरस्वती पुजाको अघिल्लो दिन नै मैदा पकाएर रंगीन कागजको तोरण तयार पार्न हामी लागि पर्थ्यौ‌ । भोलि पल्ट झिसमिसेमै स्कुल पुग्थ्यौं अनि बेहुली झैं सिँगारिन्थ्यो स्कुल। सबै लाइनमा बसेपछि वेन्चमाथि उभिएर सँस्कृत पढाउने गुरुले सरस्वतीको बन्दना भाका हालेर गाउँथे अनि हामी त्यही दोहोर्याउँथ्यौं । सुरुका एक दुइ वर्ष ‘बुडी माइडम’ ले सरस्वतीको बन्दना सुनाएकी थिइन् । हामीलाई सँस्कृत पढाउने ‘बुडी माइडम’को नाम कहिल्यै थाहा भएन । ‘बुडी’ माइडम बुढी भइन्, रिटायर्ड भइन्, अहिले यो संसारबाट पनि गइसकिन् । पछि पछि नेपाली पढाउने अर्का सरले सरस्वती बन्दना गाउन थाले ।

***

पुजा आजा सकेपछि हामी सबै खोला छेउको चौरमा लहरै बस्थ्यौं । खाने थाल आफैंले लानु पर्थ्यो । अनि हलुवा र पुरीको भोज सुरु हुन्थ्यो । सरस्वती पुजाको भोजमा एउटा अघोषित प्रतियोगिता हुने गर्थ्यो, कसले धेरै पुरी खाने भन्ने प्रतियोगिता । शायद लालेले नै सुरु गरेको हुनुपर्छ यो चलन, किनभने लगातार दुई वर्ष सम्म पुरी खाने प्रतियोगिताको उपाधि लालेकै नाममा थियो । लालेले परार २० वटा पुरी खायो रे, पोहोर त झन् आफ्नै रेकर्ड तोडेर २२ वटा खाएछ । लौ यसपालि लालेले के गर्ने हो !

***

हामी ६ कक्षामा पढ्थ्यौं होला । सरस्वती पुजाको भोजको दिन । भोजमा लाले म भन्दा पल्लो लाइनमा बसेको थियो । हलुवा पुरी बाँड्नेहरु पनि लालेलाई हौस्याउँदै थिए नयाँ रेकर्ड ब्रेक गर्न । लाले खाँदै थियो, अरु गन्दै थिए । ‘१८….१९…..२०…. खा लाले खा…तलाई अरुलेइ जित्ला !’
लाले बल गर्दै थियो । मलाइ लालेको पब्लिसिटी देखेर पहिल्यै लोभ लागेको थियो । ‘मैले नि लालेले जत्ति नै पुरी खान पाए सबले मलाइ चिन्थे, कत्रो नाम हुन्थ्यो’ यस्तो तर्कना गर्दै लालेतिर आँखा गाड्दै म पुरी ठेलिरहेको थिएँ । मैले खाको पुरी न कसैले हेरेको थियो, न कसैले गनेको थियो । लाले खाँदा खाँदा टक्क अड्क्यो, बिस्तारि तन्क्यो । माघको जाडोमा पनि लाले पसिनाले निथ्रुक्क भिजेको थियो । ‘यत्ति हो अरु खान सक्दिनँ’ लालेले २३ वटा खाएछ । यसपालि पनि लाले नै हिरो हुने पक्का भइसकेको थियो । उसलाई खुवाउने भान्छेहरु भने अझै धेरै खुवाउन नसकेकोमा खुशि थिएनन् । मलाई एक्कासी कहाँ बाट के फुर्यो, सँगै छेउमा बस्ने साथीलाई हिम्मत गरेर भनें, ‘ओइ मैले त २६ वटा खाएँ बुझिस्?’ त्यसपछि त्यो साथी चिच्यायो ‘कमलले २६ वटा पुरी खायो ।’
लालेले निराश अनुहार पार्दै पुलुक्क मलाई हेर्यो । सबैको कान ठाडा भए । लालेलाई घेर्नेहरु मलाइ घेर्न आए । लाले एक्लो भयो । म भीडको भए । गाइगुइ गाइगुइँ हुँदै सबैको कानमा पुग्यो मैले ‘२६ वटा पुरी खाएको’ कुरा । अनि धेरै पु्री खाने उपाधि मैले जितेँ । भिडले मैले नै जितेको ठहर्यो । लाले हार्यो । मैले झुटो बोलेर जितेँ । वर्षभरि साथीभाइ र छरछिमेकले मलाई ‘२६ पुरी’ उपनाम दिए । म दङ्ग परेँ ।

***

आठ कक्षाको जिल्ला स्तरीयमा फेल भएपछि लालेले स्कुल छोड्यो । कहाँ गयो, के भयो केही थाहा पाइएन । कसैले भन्यो, ‘लालेको बा बिते रे अनि पढ्न छाडेको रे’
लाले जस्तै मेरा धेरै साथीहरु औद्योगिक क्षेत्रका मजदुर र ट्रक ड्राइभरका छोराछोरी थिए । धेरैको आर्थिक अवस्था कमजोर थियो । बाध्यताले गर्दा पढाइ पुरा गर्न पाउँदैन थिए । अरु थुप्रै साथी पनि स्कुल पढ्दा पढ्दै कोही फ्याक्ट्रीमा काम गर्न गए, कोही ड्राइभर भए, कोही खलासी भए । त्यसैले लाले स्कुलबाट हराउनु पनि मेरा लागि नौलो भएन ।

सन् २००६ मा चीनको विशाल इन्टरनेट बजार देखेर गुगलको आँखा यस गतिशील अर्थतन्त्रमा गाडिएको थियो । चीनमा सेवा सुरु गर्नको लागि चीन सरकारले अघि सारेको सेन्सरसिपको शर्तलाई समेत गुगलले मानेको थियो । उक्त शर्त अनुसार गुगलको सर्च रिजल्टमा तियानमेन हत्याकाण्ड, तिब्बत स्वतन्त्रता लगायतका विवादित र चीन सरकारको नीति बिपरितका कुराहरु देखाउन पाइँदैन थिए।

सर्च रिजल्टमा सेन्सरशिप लगाउने चिनीयाँ प्रस्ताव मानेकोमा त्यो बेला गुगलको थुप्रै आलोचना पनि भएको थियो । तर अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको पक्षमा वकालत गर्ने बताउने गुगलले नहुनु मामा भन्दा कानो मामा ठीक भन्दै आफ्नो बचाउ गरेको थियो । गुगलको तर्क थियो चिनियाँहरुलाई सूचना दिँदै नदिनु भन्दा सेन्सर गरेको सूचना दिनु सही हो ।

३ वर्ष पछि, गएको साता गुगलले चिनियाँ मानवअधिकारवादीहरुको जिमेल एकाउन्टमा चीनबाट पटक पटक सुनियोजित आक्रमण भएको भन्दै चीनमा आफ्नो कम्पनी बन्द गर्ने संकेत दिएको छ । गुगलले भनेको छ, उसले अब चीन सरकारको शर्त मान्ने छैन र चीनमा आफ्ना सर्च रिजल्टहरुमा सेन्सर गर्ने छैन । जसको मतलव चीनले सेन्सर नगरिएको गुगल सर्चमा प्रतिबन्ध लगाउनु हो र ७ सय जनालाई रोजगारी दिइरहेको गुगलको कार्यालय बन्द हुनु हो ।

गुगलको निर्णय अपरिपक्व र मूर्खतापूर्ण छ ।

पहिलो, चीनमा मात्र होइन, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता भएका अमेरिका र बेलायतमा पनि जुन सुकै कम्पनीले पनि कानुनको पालना गर्नु पर्छ । बेलायतमा वालवालिकालाई यौन र हिँसा जन्य वेबसाइट हेर्न प्रतिबन्ध लगाउने, र अपराधिक छानविनका लागि इन्टरनेट सर्भिस प्रोभाइडरहरुले व्यक्तिगत सूचना अधिकारीहरुलाई दिनुपर्ने प्रावधान पनि कानुन हो र चीनमा राष्ट्रिय एकतामा खलल पार्ने र साम्प्रदायिक द्वन्द्वलाई बढावा दिने सूचना र जानकारीको प्रचार प्रसारमा लगाइएको रोक पनि कानुन हो । गुगलको पछिल्लो निर्णय चीनको लागि टाउको दु:खाइ त पटक्कै होइन । जसरी गुगलको पक्ष लिएर अमेरिकी अधिकारीहरुले कूटनीतिक स्तरमै चीनलाई दबाब दिन खोजेका छन्, त्यसले चीनलाई हल्लाउन पनि सक्दैन । यद्यपी, बजारका हल्लालाई साम्य पार्न चीनियाँ विदेश मन्त्रालयकी एक प्रवक्ताले प्रष्टसँग भनिदिइन्, ‘चीनमा आएर कसैले कम्पनी चलाउन खोज्छ भने चीनको कानुन मान्नु पर्छ ।’

दोस्रो, हरेक मुलुकको लागि राष्ट्रिय सुरक्षा पहिलो प्राथमिकता हो । राष्ट्रिय सुरक्षा र आतंकवादको तर्क अघि सारेर प्रजातन्त्रमा नाम कहलिएका मुलुकले पनि व्यक्तिका फोन र इमेल ट्य्राक गर्न सक्ने सम्मका कानुन बनाउन अघि सरेका छन् । चीन अपवाद होइन । नयाँ विश्वको नयाँ केन्द्र हुने सम्भावना बोकेको चीनको लागि राष्ट्रिय सुरक्षाको मुद्दा गम्भीर नै हो । अमेरिका र बेलायतले पनि शंकास्पद आतंकवादी समूहका नाइकेका इमेल एकाउन्टहरु आधिकारिक स्तरबाटै ह्याक गर्ने प्रयास गरेका समाचार पनि बेला बखतमा आउने गरेकै हुन् । अमेरिका र बेलायतले उनीहरुको शत्रुको इमेल एकाउन्टमा आक्रमण गर्न हुन्छ भने चीनले किन हुँदैन?

तेस्रो, गुगलले समेत यो भन्ने आँट गर्न सकेको छैन कि चिनीयाँ अधिकारवादीहरु जिमेल एकाउन्टमा भएको आक्रमण सरकारी स्तरबाट भएको हो । उसँग प्रसस्त आधार नभएर नै, उसले चीन सरकारको हात रहेको आरोप समेत लाउन सकेको छैन । कुनै व्यक्ति वा समूहबाट हुने यस्ता आक्रमणमा पुरै देशलाई नै मुछ्नुको पछाडि नियत या बदनियत जे पनि हुन सक्छ ।

संसारमा सबैभन्दा धेरै इन्टरनेट प्रयोगकर्ता चीनमा(३६ करोड) छन् । यो संख्या वर्षेनी १५०० प्रतिशतले बढ्दैछ । र चीनमा गुगलको सर्च इन्जिन एक तिहाइ इन्टरनेट प्रयोगकर्ताले मात्र चलाउँछन् । एक तिहाइले मात्र गुगल प्रयोग गर्दा पनि चीन संसारमै गुगलको लागि अमेरिका पछिको दोस्रो ठूलो बजार हो । चीन जस्तो विशाल बजारबाट हात झिक्नु गुगलको लागि भन्न जति सजिलो छ, गर्न त्यति सजिलो छैन । चीनमा सबैभन्दा धेरै (६० प्रतिशत भन्दा बढि)ले बाइडु सर्च इन्जिन प्रयोग गर्छन् । गुगलको पछिल्लो कदमलाई उक्त सर्च इन्जिन कम्पनीले ‘प्रतिस्पर्धा गर्न नसकी भाग्ने बहाना भएको’ आरोप लगाएको छ ।

र अन्त्यमा,
गुगलको कदमले घाटा गुगललाई नै हुन्छ । चीनलाई केही फरक पर्दैन । प्रविधि विश्लेषक बिल थोम्सनले बीबीसीमा लेखेका थिए, ‘चीनबाट बाहिरिन चुनौती दिनु भनेको,ह्‌वेलको जिउमा थुक्छु भनेर चुनौती दिनु जस्तै हो’

Also Seen on Nagarik

आरएनएसी अगाडिको सडक छेउमा रहेका विजुलीको पोलमा, हुलाकमा, अस्पतालमा, सिनेमा हलमा, सार्वजनिक सौचालयमा, लोकल बसमा, नेपाल यातायातमा, नाइट बसमा, ट्याम्पुमा, विमानस्थलमा, तरकारी बजारमा, माइक्रोमा, नेपाल टेलिकममा, विद्युत प्राधिकरणमा, खानेपानी लिमिटेडमा, सिँहदरबारमा- जहाँ त्यहिँ लेखिएको हुन्छ ‘पाकेटमारदेखि सावधान’ ।

राज्यका सुरक्षा निकायहरुले जनताको भिडभाड र व्यस्तता हुने सबै ठाउँमा पाकेटमारदेखि सावधानी गराएर ठूलो कर्तब्यवोध गरेका हुनुपर्छ । जर्ज अर्वेलको उपन्यास नाइन्टिन एट्टी फोर को पात्र बिग ब्रदरले जस्तै पाकेटमार देखि सावधानको सूचनाले हरेकलाई एकचोटि आफ्नो बगली छाम्न बाध्य पारेको छ, झसँङ्ग हुँदै महिलाहरुलाई बोकिरहेको ब्याग अझै कसेर समात्न प्रेरित गरेको छ । उभिने समेत ठाउँ नहुने सार्वजनिक बसमा चढ्दा डण्डी समाउने कि खल्तीमा हात राख्ने भन्ने तनाव पनि धेरैले महसुश गरेको हुनु पर्छ ।

तर…

बेलायतको एउटा शहरको गल्लीमा प्रहरीले टाँसेका सूचनाहरु पढेपछि मलाई नेपालमा टाँसिएका सूचनाहरु जनतालाई तनाव दिन मात्र राखिएका हुन् भन्नेमा दुई मत भएन ।

यहाँको सूचनामा जनतालाई होइन, पाकेटमारलाई र लुटेरालाई सावधानी गराइएको छ । ‘लुटेराहरु सावधान, हामी तिमीहरुको कडा निगरानी राख्दैछौं’ यस्ता सूचना नजिकै बाट हिँड्दा पनि भित्रदेखि सुरक्षाको अनुभूति हुँदो रहेछ ।

तर नेपालका तनाव दिने सूचना हाँसो लाग्दो छन्, मानौं पाकेटमार भनेका कुनै महामानव हुन्, जो शक्तिशाली छ, जसको पेशा अत्यन्त सम्माननीय छ, जसलाई प्रशासनले केही गर्न सक्दैन । उनीहरु जहिँकहिँ पनि हुन सक्छन, कतैबाट टुप्लुक्क आइपुग्न सक्छन् र ती महान् पाकेटमारदेखि सिधा साधा सर्वसाधारण आफैं सतर्क हुनै पर्छ । त्यसैले त ठाउँ ठाउँमा जनतालाई चेतावनी दिइएको छ, ‘पाकेटमारदेखि सावधान’

जानेर होस् वा अन्जानमा, नेपालका सार्वजनिक ठाउँमा जनतालाई सावधानी गराएर राखिएका यस्ता सूचनाले पाकेट मार्ने कामलाई अप्रत्यक्ष बैधता दिएको छ । पाकेटमारको आतंकलाई सर्वव्याप्त बनाइदिएको छ । प्रहरी प्रशासनको लाचारीलाई छर्लङ्ग पारिदिएको छ ।

सावधान पाकेटमारलाई भन्ने नि पाकेट मारिनेलाई ? लुटेरालाई भन्ने कि लुटिनेलाई ।

र अन्त्यमा….

नेपालको प्रशासन र प्रहरीले सस्तो र प्रभावकारी प्रविधिलाई पनि आत्मसात गर्न सकेका छैनन् । सुरक्षाका दृष्टिले संवेदनशील ठाउँलाई सिसिटिभी मात्रै राखिदिए पनि दिमाग ठीक भएकाहरुले क्यामेरा देख्दा देख्दै अपराध गर्दैन थिएन होलान् नि !

सेप्टेम्बर ११ को आक्रमणमा ३ हजारले ज्यान गुमाए। यसको बदलामा इराक र अफगानिस्तानमा अमेरिकी नेतृत्वमा भएका युद्धमा हालसम्म मर्नेको संख्या ७ लाख ५० हजार नाघिसकेको छ। जुन सेप्टेम्बर ११ मा भएको आक्रमणमा मारिनेको संख्याको २ सय ५१ गुणा बढि हो। इराक युद्ध र अफगान युद्धमा मारिनेको संख्या सन् १९९३ देखि सन् २००४ सम्म संसारभर भएका आतंकवादी आक्रमणमा मारिनेको संख्याको १ सय ८ गुणाभन्दा बढि हो।

यी तथ्याङ्कबाट नै सजिलै बुझ्न सकिन्छ विश्वको लागि आतंकवाद भन्दा डरलाग्दो आतंकवादविरोधी युद्ध रहेको छ। अमेरिकी नेतृत्वमा भइरहेको यो युद्धले लाखौं सर्वसाधारणको ज्यान लिएको छ अरबौं डलर खर्च गरेको छ र विश्वलाई थप असुरक्षित बनाएको छ। सेप्टेम्बर ११ पछि त्यस्तै किसिमको आक्रमण अमेरिकामा त दोहोरिएको छैन तर आतंकवादको पछिल्ला शिकार भारत पाकिस्तान अफगानिस्तान र मध्यपूर्वका मुलुक भएका छन्। एउटा माहुरीले टोक्यो भनेर माहुरीको गोलामा ढुंगा हान्ने काम अमेरिकाले गरेको छ।

शीत युद्धको बेलामा कम्युनिष्टहरुलाई आतंकवादी मानिन्थ्यो। शीत युद्धपछि मुसलमानहरुलाई अमेरिकाले आतंकवादी भन्न थाल्यो। इतिहासलाई राम्रोसँग नियाल्ने हो भने आतंकवादलाई अमेरिका लगायत पश्चिमका ठूला राष्ट्रले आफू अनुकुल ब्याख्या गर्दै आएका छन्। लकरबी बम हमलाका आक्रमणकारी अलि मोहम्मद अल मेग्राहीलाई स्कटल्याण्ड सरकारले रिहा गर्नुको पछाडि बेलायत र लिबियाबीचको तेलसम्बन्धी सम्झौता कारण रहेका कुराको भरपर्दा सबुतहरु मिडियामा आइसकेका छन्। निहित राजनीतिक स्वार्थका पछाडि रचिएको आतंकवाद विरोधी युद्धको गम्भिर परिणाम भने तेस्रो विश्वका जनताले भोग्नु परेको छ । मानौं यी मुलुकका मान्छे मान्छे नै होइनन्।

इराकसँग आमविनाशकारी हतियार भएको आरोपमा अमेरिकाले सेप्टेम्बर ११ पछि इराकमा आक्रमण गर्यो। युद्धका ८ वर्षमा ५ लाख त सर्वसाधारण मात्र मारिए तर आमविनाशकारी हतियार भेटिएन। के अमेरिकी नेतृत्वको युद्ध आमविनाशकारी हतियार भन्दा कम सावित भयो अफगानिस्तानमा युद्धमा विदेशी सेनाले प्रयोग गरेका घातक क्लस्टर बमको कारण हजारौं सर्वसाधारणले ज्यान गुमाए शरिरका महत्वपूर्ण अंग गुमाए । अन्धाधुन्ध गरिएका हवाइ आक्रमणमा घरमा सुतिरहेका गाडीमा चढिरहेका बाटोमा हिँडिरहेका थुप्रै सर्वसाधारण मारिए। तर अमेरिकाले जसको खोजी गर्न भनी दोस्रो विश्वयुद्ध पछिकै भयानक युद्धको श्रृंखला सुरु गर्यो ती व्यक्ति ओसामा विन लादेन कुनै पनि कारवाहीमा मारिएनन्। उनको सुँइको सम्म पनि पाएन बहुराष्ट्रिय सेनाले।

सन् १९८० को दशकमा विन लादेन र उनका सहयोगीहरुले अमेरिका कै सहयोगमा तालिम र हतियारहरु पाए । अफगानिस्तानमा रहेको तत्कालिन सोभियत शासनविरुद्ध लड्नको लागि तालिवानलाई रकम सिआइएले दियो तालिम बेलायती सेनाले दियो। सन् १९९६ मा तालिवानले अफगानिस्तानको सत्तामा कब्जा जमाए पछि वाशिङटन किन केही बोलेन
आतंकवादविरुद्ध अमेरिकी नेतृत्वमा भएको विश्वब्यापी अभियानले सभ्यताको भिडन्त क्ल्यास अफ सिभिलाइजेसन लाई जन्माउने खतरा समेत रहेको छ। अमेरिकाको फ्लोरिडा राज्यको एउटा स्कूले विद्यार्थीहरु केही समयअघि एउटा स्थानीय चर्चले वितरण गरेको टिसर्ट लगाएर घर फर्केका थिए र उनीहरुको टिसर्टमा लेखिएको थियो ‘इस्लाम इज डेभिल इस्लाम भनेको शैतान हो’। अमेरिकाले मुस्लिम जगतप्रति फैलाएको घृणाको प्रोपागाण्डा यसबाट प्रष्ट हुन्छ। आतंकवादविरुद्ध भनिएको यो युद्धमा केवल ह्वाइटहाउस र डाउनिङ स्ट्रीट मात्र लागेका छैनन् सँगसँगैको प्रोपागाण्डा युद्धमा भ्याटिकनदेखि वाल स्ट्रीटसम्म र पश्चिमका मिडियाका समेत कन्जरभेटिभ तत्वहरु लागेका छन् । जसको उग्रपन्थ अलकायदाको भन्दा कम छैन।

जब सोभियत संघ पतन भयो शीत युद्ध सकियो जब साम्राज्यवादको भू राजनीतिले कोल्टे फेरेर अर्थ र तेल उन्मूख हुन थाल्यो तब आतंकवादलाई हेर्ने अमेरिकी परिभाषामा पनि परिवर्तन भयो। नयाँ परिभाषामा धार्मिक र जातीय कुरालाई मुछियो। विशाल साँस्कृतिक र शान्तिपूर्ण इतिहास बोकेको मुसलमान समूदायलाई अमेरिकाले पछिल्ला दुई दशकमा नै आतंकवादसँग जोडिदियो। तुलनात्मक रुपमा दोस्रो विश्व युद्ध पछि शान्त रहेको विश्वलाई फेरि अस्थिरतातर्फ उन्मुख गर्यो अमेरिकाले। आतंकवाद एउटा सिर्जित मुद्धा हो र यसको रचनाकार अमेरिका हो। विभिन्न देशमा मुस्लिम अतिवाद पछाडिका अधिकांश कारणहरु आन्तरिक थिए। तर यसलाई अन्तर्राष्ट्रियकरण अमेरिकाले गर्यो ।

ओबामाले सन् २०१२ सम्म इराकबाट सबै अमेरिकी सेना फिर्ता बोलाउने घोषणा गरिसकेका छन्। इजिप्ट भ्रमणमा रहँदा उनले मुस्लिम समुदायसँग नयाँ सम्बन्धको लागि आव्हान पनि गरेका छन्। तर आतंकवादी संगठनका प्रमूखहरुले ओबामाको मुस्लिमसँग निकट हुने नीतिलाई पत्याएका छैनन्। विश्लेषकहरुले पनि भन्ने गरेका छन् ओबामा बोल्दा खेरी ओबामा नै हुन् तर काम गर्दा बुस। ओबामाले दुई वर्ष भित्र इराकबाट सेना फर्काउनु समस्याको समाधान होइन। अफगानिस्तानमा थप सेना पठाउनु त झन् हुँदै होइन।

केही दिन अघि दोहोर्याएर हेरेको खालिद युसेनीको उपन्यासमाथि बनेको फिल्म ‘द काइट रनर’मा सन् १९७९ मा सोभियत संघले अफगानिस्तान आक्रमण गरेको प्रसंग छ। प्रमूख पात्र मध्येका एक बाबा होमायुन एर्सारदी कम्युनिष्ट विरोधी हुन्छन्। सोभियत आक्रमणपछि उनी छोरा अमिरसँग देश छाडेर भाग्ने तयारी गर्छन्। उनले एक सहयोगीलाई भन्छन्- ‘हाम्रो घर रेखदेख गरिदिनु होला। रसियनहरु फर्केर गएपछि हामी आउँछौं।’ ती सहयोगीले सोध्छन्- ‘रसियनहरु फर्केनन् भने ? बाबाले जवाफ दिन्छन्- ‘अवश्य फर्केर जानेछन् यो देश आक्रमणकारीहरुको लागि दयालु छैन।’

वास्तवमै इराकपछि अफगानिस्तानमा ध्यान केन्द्रित गरेको बहुराष्ट्रिय सेनाले त्यहाँ स्थायी जित अपेक्षा नगरे हुन्छ। स्वयं नेटोका जेनरलहरुले नै यो कुरा स्वीकार गर्दै आएका छन्। आतंकवादलाई जित्ने सबैभन्दा ठूलो हतियार धैर्यता हो। सेप्टेम्बर ११ पछि केवल धैर्य मात्र गरिएको भए र मुस्लिम उग्रवादीहरु भएका मुलुकले आन्तरिक कडाइ गरेको भए मानव इतिहासले यति ठूलो क्षति भोग्नु पर्ने थिएन । न त अमेरिकाको छवि नै बिग्रने थियो ।

आतंकवादविरुद्ध युद्धको लागि अमेरिकी र बेलायती सनक भन्दा पनि विशेष गरी इराक र अफगानिस्तानमा बलियो र प्रजातान्त्रिक सरकार आवश्यक छ। इराकको बगदाद र अफगानिस्तानको काबुलमा थुप्रौ वर्ष काम गरेका र अमेरिकी विदेश मन्त्रालयमा ४० वर्ष बिताएका रायन क्रोकरले सेप्टेम्बर ११ पछि सिक्नु पर्ने पाठहरुको बारेमा न्युजविक पत्रिकामा लेखेका छन्- ‘अमेरिकालाई रणनीतिक धैर्यता जरुरी छ तर परम्परागतरुपमा अमेरिकीहरुले त्यो सिकेका छैनन्।’

Also Seen on Nagarik